Βιογραφικό
Στάθης Ευσταθιάδης
|
Ο Στάθης Ευσταθιάδης γεννήθηκε στις 12 Μαρτίου 1928 στην Κοκκινιά Κιλκίς. Οι γονείς του, Ιάκωβος και Μυροφόρα, ήρθαν πρόσφυγες από τα χωριά Αζάτ και Τσαπίκ του Καρς, με καταγωγή από τα χωριά Ζύμωνα και Ίμερα της Αργυρούπολης. Μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον όπου η ποντιακή μουσική και παράδοση ήταν κυρίαρχες, καθώς η μητέρα του τραγουδούσε και τα αδέλφια της ήταν λυράρηδες και δημιουργοί δίστιχων ήδη από την εποχή του Καρς.
Σε ηλικία 13 ετών, έμαθε λύρα παρακολουθώντας τον δάσκαλο Θόδωρο (Τότο) Ιωαννίδη, και σύντομα εξελίχθηκε σε σημαντική μορφή της ποντιακής μουσικής παράδοσης. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας του, συνάντησε και επηρεάστηκε από μουσικούς όπως ο θρυλικός Σταύρης Πετρίδης και ο Σανταίος στην καταγωγή, Γιάννες Τσ̌ορτανίκας.
Το 1947, λίγο πριν δώσει εισαγωγικές εξετάσεις για το πανεπιστήμιο, τραυματίστηκε σοβαρά από έκρηξη νάρκης, γεγονός που προκάλεσε την οριστική απώλεια της όρασής του. Παρά την αναπηρία του, μετέτρεψε την αδυναμία του σε δύναμη, σπουδάζοντας Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως ο πρώτος τυφλός φοιτητής στην ιστορία του ιδρύματος. Αρίστευσε σε όλα τα μαθήματα και το 1966 αναγορεύθηκε Διδάκτωρ του Συνταγματικού Δικαίου με τον βαθμό «Άριστα». Άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Παράλληλα, παρακολουθούσε μαθήματα στη Φιλοσοφική Σχολή και ασχολήθηκε εντατικά με τη λαογραφία και τη μουσική.
Το 1949 ξεκίνησε τις εκπομπές «Ποντιακοί Αντίλαλοι» στον Ραδιοφωνικό Σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων Θεσσαλονίκης, μια πρωτοβουλία που διήρκεσε για δεκαετίες και άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ποντιακή μουσική και πολιτιστική κληρονομιά. Αναζητούσε και καταγράφοντας παραδοσιακούς μουσικούς πρώτης γενιάς, συμβάλλοντας στη διάσωση του ποντιακού τραγουδιού. Στις εκπομπές του συνεργάστηκε με σημαντικές μορφές, όπως ο Χρύσανθος, ο Χριστόφορος Χριστοφορίδης (Στοφόρον) και ο Χρήστος Αϊβαζίδης (Αϊβάζ). Μαθήτευσαν κοντά του νέοι μουσικοί, όπως ο Γιωργούλης Κουγιουμτζίδης και ο Κώστας Καραπαναγιωτίδης.
Το 1969 ίδρυσε τον «Φάρο Ποντίων Θεσσαλονίκης», όπου διετέλεσε πρόεδρος για πολλά χρόνια, διδάσκοντας, διευθύνοντας τη χορωδία και οργανώνοντας πνευματικά συμπόσια. Πραγματοποίησε δεκάδες διαλέξεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ από τη δεκαετία του 1980 επεκτάθηκε σε λαογραφικές καταγραφές στον σημερινό Πόντο και τη Γεωργία. Εκεί συνάντησε και ηχογράφησε παραδοσιακούς μουσικούς όπως ο Bahattin Çamuralı, ο Ali Çinkaya και ο Erkan Ocaklı.
Έγραψε 16 ποντιακά θεατρικά έργα, τα περισσότερα εκ των οποίων εξακολουθούν να παρουσιάζονται από ποντιακούς θιάσους στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Συγγράφει επίσης την εμβληματική μελέτη «Τα τραγούδια του ποντιακού λαού | Πολύτιμο κεφάλαιο της λαογραφίας μας» (1981), καθώς και δύο ποιητικές συλλογές: «Κραυγή και λύτρωση» (1997) και «Στοχάσκουμαι» (2004). Εξέδωσε τρία CD με ηχογραφήσεις από την Ελλάδα και τον Πόντο, συμβάλλοντας σημαντικά στη μουσική έρευνα.
Για την προσφορά του, τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1985), από την Ακαδημία Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού της Γερμανίας, την Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος και πολλούς άλλους φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Ήταν παντρεμένος με την Ελισάβετ Καρασαββίδου, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τη Μυροφόρα και τον Ιάκωβο.
Απεβίωσε την 1η Αυγούστου 2012.
ℹ Από συνέντευξη στον Δημήτρη Πιπερίδη, Περιοδικό «Άμαστρις», τεύχος 5, Σεπτέμβριος 2009
Συνομιλώντας με το Στάθη Ευσταθιάδη έχει κανείς τη αίσθηση ότι συνομιλεί με τη ζώσα ιστορία της ποντιακής λαογραφικής έρευνας. Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος ίσως από τη λαμπρή εκείνη χορεία των πρωτοπόρων σκαπανέων της ποντιακής παράδοσης, τον οποίο οι παλαιότεροι -και ιδίως στα χωριά μας - γνώριζαν και αποκαλούσαν με το μικρό του όνομα. Ίσως γιατί στα μάτια τους ο Στάθης Ευσταθιάδης -ο «Στίσ̌ιας» των δικών του ανθρώπων- ήταν ο μόνος από τους Πόντιους λόγιους των «πέτρινων» εκείνων μεταπολεμικών χρόνων που σκέφτηκε να επικεντρώσει την ερευνητική του προσπάθεια στους απλούς ανθρώπους της προσφυγιάς, στους ανώνυμους και πολλές φορές αγράμματους φορείς της συλλογικής μας μνήμης. Η ζωή δεν ήταν πάντα γενναιόδωρη με το Στάθη Ευσταθιάδη. Ούτε όμως και οι άνθρωποι. Ίσως να έφταιγε και ο ίδιος. Ίσως να έφταιγε η αποφασιστικότητα και η παροιμιώδης δύναμη της θέλησης, που αποκτά στην περίπτωσή του επικές διαστάσεις, ίσως να έφταιγε η «δαιμονική» σχεδόν ευφυία του, που μπορεί να τρόμαζε και να ενεργοποιούσε αμυντικά αντανακλαστικά. Ίσως, τέλος, να έφταιγε η παρρησία του λόγου του ή και κάποιες εσφαλμένες επιλογές στην τόσο δύσκολη σκακιέρα της ποντιακής παραπολιτικής. Γεγονός πάντως είναι ότι ο σημερινός μας συνομιλητής διήνυσε τα πλέον πολύτιμα -για αυτόν, αλλά και τη λαογραφία μας- χρόνια σε μια πορεία μονήρη, όσο και παραγωγική. Σήμερα στα ογδόντα του χρόνια ο Στάθης Ευσταθιάδης βρίσκεται στη φάση της οριστικής επίλυσης των λογαριασμών του με την ιστορία. Σε αυτή λοιπόν τη φάση, που εχθροί και φίλοι αναγνωρίζουν πλέον την προσφορά του χωρίς κατ’ ανάγκην να συμμερίζονται και τις θέσεις του, αποκτά ιδιαίτερη σημασία αυτό που είπε πρόσφατα σε μια εκδήλωση προς τιμήν του ο αδερφός του Νάκος: «τον καμαρώνω που βρίσκεται στην άκρη, σαν παλιό παροπλισμένο θωρηκτό, τιμημένο για τους αγώνες του». Αυτό λοιπόν το μεγάλο παροπλισμένο, αλλά πάντα έτοιμο για ταξίδια, «θωρηκτό» της λαογραφίας μας έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε σήμερα μέσα από τις σελίδες του περιοδικού μας.
-Ποια ήταν τα πρώτα σας ακούσματα;
Θυμάμαι κι έχω πάντα στο νου μου τον ήχο του λυράρη του χωριού μου, του Θόδωρου Ιωαννίδη, «τη Τότονος», όπως τον λέγαμε. Ήταν ένας θαυμάσιος λυράρης, που έπαιζε κυρίως Καρσλίδικα. Τα δεύτερα ακούσματα τα οποία θυμάμαι και τα οποία άσκησαν μεγάλη επιρροή πάνω μου από πολύ νεαρή ηλικία, ήταν του μεγάλου Σταύρη Πετρίδη, που ερχόταν στο Κιλκίς με διάφορες παρέες. Και φυσικά θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω τη μητέρα μου, η οποία όχι μόνο τραγουδούσε θαυμάσια, αλλά και χόρευε θαυμάσια και μάλιστα όχι μόνο ποντιακούς χορούς, αλλά και Αρμένικους και Γεωργιανούς.
-Σε ποια ηλικία πιάσατε για πρώτη φορά στα χέρια σας λύρα;
Σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Ο «Τότον», που προανέφερα, έκανε την εποχή εκείνη μαθήματα σε δύο παιδιά. Εγώ παρακολουθούσα ως ακροατής, χωρίς να το γνωρίζει ο πατέρας μου. Έμαθα όμως γρηγορότερα από τους μαθητάς του. Κι όταν με άκουσε ο πατέρας μου, που το είχε μεράκι να μάθω λύρα, συγκινήθηκε τόσο πολύ που πήγε αγόρασε μια λύρα και μου την έφερε.
-Πότε αποφασίσατε να ασχοληθείτε συστηματικά με την ποντιακή λαογραφία;
Σχεδόν αμέσως μετά τον τραυματισμό μου το 1947. Μπορώ να πω ότι από τα πρώτα μου βήματα ερωτεύτηκα την ποντιακή λαογραφία. Σε αυτή τη φάση επισκέπτομαι τα χωριά και καταγράφω το υλικό που μου υπαγορεύουν γέροι και γερόντισσες. Μια δύσκολη διαδικασία που θέλει υπομονή και μεράκι.
-Τι ήταν αυτό που θέλατε να μάθετε από τους γέροντες της πρώτης προσφυγικής γενιάς; Τι τους ρωτούσατε συνήθως;
Τι θυμούνται από την παλιά πατρίδα, από τον Πόντο ή τον Καύκασο, αν θυμούνται κανένα γάμο ή κανένα λυράρη, οτιδήποτε κατέγραψε η μνήμη τους και έμεινε χαραγμένο στην ψυχή τους. Μου υπαγόρευαν και -καθώς τότε δεν υπήρχαν μαγνητόφωνα- τα έγραφα στο χαρτί με τη βοήθεια της αδερφής μου της Μαρίας.
-Πότε αποκτήσατε το πρώτο σας μαγνητόφωνο;
Το πρώτο μαγνητόφωνο μου το δάνεισε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης πολύ αργότερα, το 1957, ως ανταμοιβή για την αρίστευσή μου.
-Αναφερθήκατε στις σπουδές σας. Το πρόβλημα της όρασης δεν στάθηκε εμπόδιο στην επίτευξη αυτού του στόχου;
Το κρίσιμο ήταν να με δεχθούν στο Πανεπιστήμιο. Όταν χτύπησα την πόρτα του Πανεπιστημίου το 1956 για να δώσω εξετάσεις στα Νομικά, ώστε να εκπληρώσω και το όνειρο των γονέων μου, οι πανεπιστημιακές αρχές μου το αρνήθηκαν με το επιχείρημα «πώς θα διαγωνιστεί, αφού ο ίδιος δεν μπορεί να γράφει; Πού ξέρουμε ότι αυτά που θα γράψει δεν είναι γνώσεις του γραμματέως του;». Τότε τους είπα να χρησιμοποιήσουν πρόσωπο που να γνωρίζει μόνο να γράφει. Τελικά χάρις και στη βοήθεια δύο πολύ σημαντικών καθηγητών της Φιλοσοφικής Σχολής, του Λίνου Πολίτη και του Νικόλαου Ανδριώτη, υπερίσχυσε το δικό μου επιχείρημα: «πώς είναι δυνατόν να θέλει ένας νέος να σπουδάσει και να του το αρνείστε; Ποιός νόμος το λέει αυτό; Και αν το λέει ο νόμος, τότε να τροποποιήσετε το νόμο». Έτσι την επόμενη χρονιά έγινα δεκτός και έδωσα εξετάσεις μόνος στο Πρυτανείο με μοναδικούς παρόντες τον καθηγητή και την αδερφή μου τη Μαρία, η οποία όλα αυτά τα χρόνια στάθηκε πολύτιμος συμπαραστάτης μου. Η δε συγχωρεμένη η μάνα μου -γιατί ο πατέρας μου είχε στο μεταξύ δολοφονηθεί στον εμφύλιο- όταν έμαθε ότι τα κατάφερα, μου είπε συγκινημένη: «εσύ ετρύπεσες το ραχ̌ίν κι εξέβες ας σ’ άλλ’ τη μερέαν!»
-Κι έτσι σπουδάσατε νομικά.
Σπούδασα νομικά με κρατική υποτροφία. Παράλληλα παρακολούθησα και ορισμένα μαθήματα της Φιλοσοφικής Σχολής: Γλωσσολογία, Λαογραφία με καθηγητή τον Στίλπωνα Κυριακίδη, Νεοελληνική Ιστορία, Ελληνική Λογοτεχνία. Μαθήματα που επέλεξα για να εμπλουτίσω τις γνώσεις μου και είχαν άμεση σχέση με τα λαογραφικά μου ενδιαφέροντα. Αργότερα ολοκλήρωσα τη διδακτορική μου διατριβή με τίτλο «Περί της κυριάρχου εν τη δημοκρατία βουλήσεως. Η επαλήθευση της λαϊκής κυριαρχίας στα πλαίσια του ισχύοντος Συντάγματος» με καθηγητή τον Αριστόβουλο Μάνεση, η οποία εγκρίθηκε με άριστα. Εν συνεχεία δικηγόρησα επί 13 χρόνια και σήμερα είμαι συνταξιούχος.
-Όλα αυτά τα χρόνια λοιπόν επισκέπτεστε τα ποντιακά χωριά και καταγράφετε γέροντες και γερόντισσες της πρώτης προσφυγικής γενιάς. Μπορείτε να μας αναφέρετε μερικούς από αυτούς, που σας έκαναν μεγάλη εντύπωση;
Ο μακαρίτης ο Στοφόρον από τον Τετράλοφο Κοζάνης. Φοβερές εντυπώσεις και πολλές. Μου υπαγόρευε πράγματα αυθεντικά, μου μιλούσε για τη ζωή της Ματσούκας, για τα πανηγύρια της Ματσούκας. Επίσης ο εξάδελφός του ο Στάθης Χριστοφορίδης από το Αραπλί. Θυμάμαι επίσης μια γερόντισσα από τη Σκήτη Κοζάνης, την Ανατολή Βασιλειάδου. Ένας πολύ ωραίος άνθρωπος που τραγουδούσε και πολύ ωραία. Όταν πήγα και τη βρήκα και έμαθε το σκοπό της επίσκεψής μου, μου είπε αυθόρμητα: «Α! εσύ είσαι ο Ευσταθιάδης; Εσύ έρθες να παίρτς απ’ εμέν πράμαν πολλά, αμά εγώ ντ’ εξέρω είναι όσον τη δεντρού τα φύλλα. Εσύ ντό θα προφτάντς και παίρτς;». Επίσης θυμάμαι την Ευγενία Ζευγαροπούλου, την «Καρσλίσσα», από τους Γεωργιανούς της Βέροιας, που είχε κι ένα ακόμη εξαιρετικό ταλέντο: απέδιδε το σκοπό με το στόμα καλύτερα κι από τη λύρα. Επίσης τον Καραφουλίδη από τη Γερακαρού Λαγκαδά, ο οποίος ήταν Κοιλαδέτες, δηλαδή από το Κοιλάδ’ της Τραπεζούντας. Αυτός μου έκανε μια παρατήρηση για τους σημερινούς χορευτές που τη θυμάμαι ακόμη. Μου είπε επί λέξει: «οι ατωριζ’νοί πα Σέραν χορεύνε; Σκοτούντανε και χάν’ντανε αλάι-μαλάι. Η Σέρα ντο λες εσύ, σίτα̤ χορεύ’ς και πας, θα αναπαέσαι». Αλλά και μία Κρωμέτ’σσα από την Καλαμαριά, μια πολύ πονεμένη γυναίκα, η οποία μόλις με είδε, μου είπε: «Αχ! Ευσταθιάδη, το βάσανο μ’ έν’ πολλά τρανόν. Έσυρ’ ατο σην θάλασσαν κι εκείνε πα ’κ’ εποίκεν ατο καπούλ’, έγκε μ’ ατο οπίσ’». Στη συνέχεια όμως μου υπαγόρευσε πολύ ενδιαφέροντα πράγματα για τους σκοπούς και τα τραγούδια της πατρίδας της, της Κρώμνης.
-Αυτοί ήταν οι απλοί ανώνυμοι άνθρωποι, που καταγράψατε. Από τους γνωστούς λυράρηδες της πρώτης γενιάς, που είχατε τη τύχη να γνωρίσετε;
Τον Σταύρη τον γνώρισα στο Κιλκίς, όταν ήμουν μαθητής του γυμνασίου. Ερχόταν με διάφορες παρέες και έπαιζε κι εγώ πήγαινα και τον άκουγα κρυφά από το φόβο του γυμνασιάρχη. Αργότερα το 1947 είχα την τιμή να τον δεχτώ στο σπίτι μου στο Καραβάν Σαράι στη Θεσσαλονίκη και μάλιστα όχι μία, αλλά τρεις φορές. Τον Σταύρη τον εθαύμασα. Τον άκουσα να παίζει Σέρα χορόν, αλλά και τον είδα να χορεύει Σέρα χορόν με λυράρη το συμπατριώτη σου (σ.σ. Σάντα) τον Παντελίκα. Όταν ήταν στα μεράκια του, ήταν άπιαστος. Και όχι μόνο στο τραγούδι, αλλά και στη λύρα. Γιατί ακούω πολλούς σήμερα που λένε ότι λύρα δεν έπαιζε και τόσο καλά.
-Εμείς οι νεότεροι τον γνωρίζουμε μέσα από τους δίσκους του γραμμοφώνου. Εσείς που τον ακούσατε ζωντανά, πώς κρίνετε αυτούς τους δίσκους σε σχέση με αυτό που ακούσατε τότε ζωντανά;
Οι δίσκοι είναι απλώς ένα δείγμα του εαυτού του. Στην πραγματικότητα όμως έπαιζε πολύ καλύτερα. Άλλωστε ο Σταύρης δεν είναι το είδος του λυράρη που μπορείς να τον κρίνεις μέσα από τους δίσκους. Έπρεπε να τον έχεις ακούσει να παίζει αργά τα ξημερώματα. Μου ζητήθηκε κάποτε να συγκρίνω τον Σταύρη με το γιο του, το Γώγο, κι έκανα την εξής παρατήρηση: «Όταν έπαιζε λύρα ο Γώγος, σε έκανε και τον θαύμαζες. Έμενες με το στόμα ανοιχτό. Ο Σταύρης σε έκανε και έκλαιγες. Ο Γώγος ήταν ρυθμός, ο Σταύρης μελωδία. Ο Γώγος ήταν το καλλιεργημένο μεγάλο τριαντάφυλλο του κήπου, ο Σταύρης το τριαντάφυλλο του χωριού, το μικρό σε μέγεθος, αλλά πνικτικό σε μυρωδιά. Ο Γώγος ήταν η φανέλα του εργοστασίου, ο Σταύρης η φανέλα του χωριού, που η κοπέλα την πλέκει βελονιά-βελονιά χύνοντας δάκρυα». Και στη λύρα, αλλά ιδίως στο τραγούδι.
-Άλλοι λυράρηδες της πρώτης γενιάς, τους οποίους προλάβατε;
Θυμάμαι κάποιον Δημήτριο Αμοιρίδη από την Τραπεζούντα. Επίσης το Νίκο το Χαλυβόπουλο τον Ματσουκάτε, ο οποίος ζούσε στην Καστοριά, τον Τσ̌ορτάν τον δικό σας (σ.σ. Σάντα) και πολλούς άλλους. Δεν πρόλαβα το Σαββέλη από την Ίμερα, ο οποίος πέθανε το 1934, όπως επίσης και τον Παύλο το Στεφανίδη από το Κιλκίς, το Μουζενίτε, για τον οποίο όμως άκουσα πάρα πολλά πράγματα από παλαιούς φίλους και συνδιασκεδαστές του.
-Ποιές ήταν οι σημαντικότερες επιρροές που δεχτήκατε ως ερευνητής και λαογράφος;
Είχα επηρεαστεί ιδιαίτερα από το έργο του Σίμωνος Καρά, του μεγάλου αυτού μελετητή της παραδοσιακής μας μουσικής.
-Την ίδια εποχή ή λίγο νωρίτερα κάνετε το «ντεμπούτο» σας ως θεατρικός συγγραφέας. Ποια ήταν η υποδοχή που σας επεφύλαξε ο χώρος των τότε ποντιακών σωματείων;
Δυστυχώς αρνητική. Έγραψα το πρώτο μου έργο το «Κουρπάν’» και πήγα να το παρουσιάσω στην Εύξεινο Λέσχη. Εκεί ήταν ο Τσουλφάς, ο Κοκοζίδης και ο Μεταλλίδης και αρνήθηκαν να το δεχτούν. Ήταν βλέπετε η εποχή που εδέσποζε η φυσιογνωμία του Κτενίδη. Έτσι αναγκάστηκα να κατέβω στην Αθήνα. Στις 6 Μαρτίου του 1949 δόθηκε η πρώτη παράσταση του έργου μου στο θέατρο «Κεντρικόν». Αλλά κι αργότερα, όταν αποφάσισα να δράσω ως ιδιώτης και παρουσίασα το έργο μου «Σεβντά με τα δάκρυ͜α», προσέφυγαν σε αθέμιτα μέσα. Έστειλαν την αστυνομία στο σπίτι μου με την κατηγορία ότι το έργο ήταν «αριστερό», ενώ στην πραγματικότητα δεν ήταν. Ήταν δημοκρατικό. Ευτυχώς σήμερα οι αντιδικίες εκείνης της εποχής έχουν πλέον ξεχαστεί. Πρόσφατα μάλιστα με τίμησε και η ίδια η Εύξεινος Λέσχη.
-Συνολικά πόσα θεατρικά έργα έχετε γράψει;
Δεκαέξι.
-Είναι κοινή η διαπίστωση ότι τα τελευταία χρόνια η πορεία του ποντιακού θεάτρου έχει υποχωρήσει. Που οφείλεται κατά τη γνώμη σας αυτή η εξέλιξη;
Στην προσπάθεια νόθευσής του. Νόθευσαν το ποντιακό θέατρο μεταφράζοντας στην ποντιακή διάλεκτο έργα ξένα, τα οποία ο ποντιακός λαός δεν εκτίμησε και δεν αποδέχθηκε.
-Πότε αποφασίζετε να ασχοληθείτε για πρώτη φορά με το ραδιόφωνο;
Το ίδιο έτος, το 1949. Η εκπομπή ονομαζόταν από τότε «Ποντιακοί Αντίλαλοι» και παιζόταν από το ραδιοφωνικό σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων Θεσσαλονίκης. Συνεργάτες μου σε αυτή τη φάση κοριτσόπουλα και παιδόπουλα της γειτονιάς. Αλλά και ο Ιωακείμ Σαλτσής, συνταξιούχος δάσκαλος από την Ορντού, γεροντάκι τότε, ο οποίος με συμπαραστάθηκε και έβλεπε τον πρώτο καιρό τα κείμενά μου.
-Τί περιλάμβανε συνήθως η ραδιοφωνική σας εκπομπή;
Τραγούδια και ιστορικές αναφορές στον τόπο καταγωγής των.
-Και ποιά ήταν η αποδοχή αυτών των εκπομπών;
Δεν θα ήταν υπερβολή, αν έλεγα ότι γινόταν «ιερό προσκύνημα». Κάθε φορά την καθιερωμένη ημέρα και ώρα, Σάββατο στις 16:00, οι Πόντιοι της Μακεδονίας άφηναν τις δουλειές τους και έσπευδαν να ακούσουν κάτι το ιερό, κάτι το πατριωτικό.
-Πότε ιδρύετε τον «Φάρο Ποντίων Θεσσαλονίκης»;
Το 1969.
-Τί σας οδήγησε σε αυτή την απόφαση;
Ήταν φανερό ότι το έργο μου δεν χωρούσε σε άλλα σωματεία. Όσο περνούσε ο καιρός, το πράγμα έπαιρνε διαστάσεις. Εγώ όμως είχα μπροστά μου πολύ δουλειά κι έπρεπε να βρω έναν τρόπο να δράσω ελεύθερα. Και έδρασα.
-Με την ασφάλεια των 40 χρόνων που πέρασαν από τότε, σκεφθήκατε ποτέ μήπως ο «πρόεδρος» Ευσταθιάδης έβλαψε το λαογράφο; Μήπως δηλαδή οι «γκρίνιες» που ενυπάρχουν στη λειτουργία των σωματείων μας, έβλαψαν την αποδοχή του έργου σας;
Δεν το νομίζω. Χωρίς τα διοικητικά, χωρίς την ίδρυση του Φάρου Ποντίων, δεν θα μπορούσα να προσφέρω όσα πρόσφερα, με δεδομένη και την αρνητική στάση της Ευξείνου Λέσχης, που σας περιέγραψα. Αυτό που λέτε, ισχύει σήμερα. Σήμερα το έργο μου ανήκει σε όλους τους Ποντίους. Τότε όμως υπήρχαν τα πάθη.
-Είστε ευχαριστημένος λοιπόν από την αναγνώριση του έργου σας;
Πώς να μην είμαι; Έχω τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών, από την Ακαδημία της Γερμανίας, από Μητροπόλεις, πρόσφατα μάλιστα με τίμησε και η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης σε μια πολύ όμορφη εκδήλωση. Όταν όμως θυμάμαι τις παλιές ταλαιπωρίες, τον σκληρό αγώνα που έδωσα, πικραίνομαι. Πολλά από τα καλύτερά μου χρόνια -χρόνια στα οποία θα μπορούσα να προσφέρω πολύ περισσότερα- πέρασαν άγονα. Σε μια συνέλευση πολύ παλαιότερα είχα κάνει μια πρόταση: να καταρτίσουμε μια τριμελή επιτροπή, να της δώσουμε ένα αυτοκίνητο κι ένα μαγνητόφωνο και να της αναθέσουμε να επισκεφτεί Ελλάδα, Τουρκία, Γερμανία, όπου υπάρχουν Πόντιοι, και να συγκεντρώσει λαογραφικό υλικό. Υπάρχει καλύτερη πρόταση από αυτή; Κι όμως δεν τη δέχθηκαν.
-Το 1984 βραβευτήκατε για το συνολικό σας έργο από την Ακαδημία Αθηνών. Ποιανού πρόταση ήταν αυτή η βράβευση;
Του καθηγητού μου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και μετέπειτα προέδρου της Ακαδημίας Γεωργίου Μιχαηλίδη-Νουάρου.
-Είστε από τους πρώτους που άνοιξαν το δρόμο της επικοινωνίας ανάμεσα στους Πόντιους της Ελλάδας και στους ποντιόφωνους της σημερινής Τραπεζούντας. Πότε ξεκίνησε αυτή η ιστορία;
Το 1982. Επισκέφθηκα την περιοχή της Τραπεζούντας με σκοπό τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού. Και μπορώ να πω ότι συγκέντρωσα εξαιρετικά ενδιαφέρον λαογραφικό υλικό. Και μουσικό και εθιμικό. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: όταν ζυμώνουν το ψωμί οι γυναίκες της Τόνιας, πριν το ρίξουν στο φούρνο, το σταυρώνουν. Επίσης, όταν το κορίτσι παντρεύεται και πάει στο σπίτι του άντρα της, μετά από επτά ημέρες επιστρέφει στο πατρικό της, «κλώσ̌κεται σ’ εφτά», όπως κάνουμε κι εμείς.
-Δυσκολίες συναντήσατε;
Σε ελάχιστες περιπτώσεις. Κι αυτό γιατί έκανα τη δουλειά μου με προσοχή και -το κυριότερο- δεν πολιτικοποίησα ποτέ την έρευνά μου. Δε δίνω στο υλικό που συγκέντρωσα τη σημασία που του δίνουν μερικοί ευφάνταστοι. Κάποιοι πίστευαν ότι θα πάνε στον Πόντο και θα βρουν περίπου ένα κρυφό Ελληνικό κράτος εν λειτουργία! Δεν είναι έτσι. Λαογραφική έρευνα μπορεί να γίνει, λαογραφικό υλικό μπορεί να συγκεντρωθεί, αλλά καθαρώς μέσα στα πλαίσια της λαογραφίας και χωρίς πολιτικές στοχεύσεις.
-Κατηγορηθήκατε όμως με βάση αυτές τις απόψεις σας ως «φιλότουρκος»
Τους χαρίζω την μομφήν. Έδρασα, όπως έδρασα. Είμαι υπέρ της ερεύνης των πολιτιστικών στοιχείων του ποντιακού λαού, είτε αυτός ζει εδώ, είτε στην Τουρκία. Και νομίζω ότι στον τομέα αυτό η έρευνα μπορεί να δώσει πολύ ωραία πράγματα. Αυτοί θέλουν χρησιμοποιώντας τη λαογραφία και την κεμεντζ̌έ, να λύσουν τα πολιτικά προβλήματα Ελλάδας-Τουρκίας πάνω στις τρεις χορδές τις ποντιακής λύρας. Αυτό εμένα δεν με αφορά.
-Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει μόδα να αντιγράφουν πολλοί νέοι λυράρηδες μουσικά μοτίβα από εκεί. Πόσο κοινές όμως είναι οι μουσικές μας παραδόσεις; Σας βρίσκει σύμφωνο αυτή η τάση;
Απαντώ ευθέως ναι. Είναι έτσι, όπως το λέτε. Και πιστεύω ότι θα πρέπει να επιμείνουμε. Στον τομέα των χορών μπορώ να πω ότι σε μερικά σημεία είναι σκληρότεροι, τραχύτεροι, ίσως ανώτεροι ημών. Όπως και στο τραγούδι, ιδίως στο μακρύν της Ματσούκας. Εκεί που σαφώς υστερούν, είναι στο θέμα της λύρας.
-Επισκεφτήκατε όμως και τη Γεωργία. Τί εντυπώσεις αποκομίσατε από την επαφή σας με τον Ποντιακό Ελληνισμό της τ. Ε.Σ.Σ.Δ.;
Επισκέφθηκα τη Γεωργία το 1989. Και από εκεί αποκόμισα τις ίδιες εντυπώσεις, ίσως μάλιστα και πιο ενθαρρυντικές. Οι Πόντιοι της Γεωργίας κρατούν τις ποντιακές παραδόσεις και τη χριστιανική τους ταυτότητα πολύ πιστά. Μουσικά όμως δεν έχουν όλοι ποντιακά ακούσματα. Ίσως να ήταν λίγοι μέσα στους πολλούς και, όπως είναι φυσικό, επήλθε η αφομοίωση.
-Τα μέλη της πρώτης προσφυγικής γενιά έχουν όλα σχεδόν εκλείψει. Επομένως θεωρείτε ότι τελειώνει και η λαογραφική έρευνα, όπως τη γνωρίσαμε μέχρι σήμερα μέσα από το έργο σας;
Όχι ακόμη. Υπάρχει ακόμη η δεύτερη προσφυγική γενιά, τα παιδιά των προσφύγων, που γνωρίζουν αρκετά πράγματα, τα οποία παρέλαβαν από την προηγούμενη γενιά. Όταν εκλείψει και αυτή η γενιά, τότε πράγματι θα μπούμε σε ένα νέο στάδιο, εκείνο της ιστορικής έρευνας.
-Πώς σας φαίνονται οι σημερινοί λυράρηδες;
Μέσα στην ομάδα των νέων λυράρηδων, υπάρχουν φωτεινά αστέρια, αλλά υπάρχουν και κάποιοι, οι οποίοι δυστυχώς νοθεύουν τη παράδοση. Και με λυπεί το γεγονός. Ενώ εκείνοι που αγαπούν την παράδοση είναι λίγοι, αλλά εκλεκτοί.
-Πόσο αισιόδοξος είστε για τη διατήρηση της ποντιακής ταυτότητας στα χρόνια που έρχονται;
Αν πάρω παράδειγμα από την κόρη μου και τα άλλα νέα παιδιά που συνεργάζονται μαζί της στο Δ.Σ. του Φάρου Ποντίων, είμαι αισιόδοξος. Οι επιδιώξεις τους είναι οι ίδιες με τις δικές μας. Τα βήματά τους είναι σταθερά και ωραία.
Albums/Singles (3)
Τραγούδια (36)
