Σίμων Καράς
Σίμων Καράς
21 Μαίου 1903
26 Ιανουαρίου 1999Σίμων Καράς: Ο Φύλακας της Ελληνικής Μουσικής Παράδοσης
Τα Πρώτα Χρόνια και η Μύηση στη Μουσική
Στις 21 Μαΐου 1903, στο μικρό χωριό Λέπρεο (παλαιότερα Στροβίτσι) του νομού Ηλείας, γεννιόταν ο Σίμων Καράς, ένας άνθρωπος που θα αφιέρωνε ολόκληρη τη ζωή του στη διάσωση και διάδοση της ελληνικής μουσικής παράδοσης. Μοναχοπαίδι του Γιαννάκη και της Σπυριδούλας, μεγάλωσε σε έναν κόσμο όπου η μουσική ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής.
Τα πρώτα μουσικά ερεθίσματα τα έλαβε από τους ίδιους του τους γονείς - η μητέρα του, που είχε εξαιρετική φωνή και ήταν η αναγνωρισμένη τραγουδίστρια του χωριού, και ο πατέρας του, που συνόδευε το τραγούδι του με τον ταμπουρά του. Αυτές οι πρώτες επαφές με τη μουσική θα σφραγίσουν τη μοίρα του μικρού Σίμωνα.
Στα δώδεκα του χρόνια, όταν πήγε στην πάνω-Χώρα της Αρκαδίας (σημερινή Κυπαρισσία) για να συνεχίσει στο Γυμνάσιο, έλαβε τα πρώτα συστηματικά μαθήματα βυζαντινής μουσικής από τον παπα-Στάθη Λαμπρινόπουλο, έναν άνθρωπο που όχι μόνο του έμαθε τα πρώτα γράμματα αλλά και τον ενθάρρυνε να συνεχίσει τις μουσικές του σπουδές. Ήδη πριν τελειώσει το Γυμνάσιο, ο νεαρός Καράς είχε αρχίσει να συλλέγει τα πρώτα του δημοτικά τραγούδια, καταγράφοντάς τα στη βυζαντινή παρασημαντική - μια πρώιμη ένδειξη του μελλοντικού του έργου.
Η Άφιξη στην Αθήνα και η Διαμόρφωση του Οράματος
Το 1921, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών, ο Καράς έρχεται στην Αθήνα για να σπουδάσει στη Νομική Σχολή. Ταυτόχρονα διορίζεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, όπου η πρώτη του δουλειά ήταν στο Γραφείο «Αδελφής του Στρατιώτου». Εκεί συνέτασσε γράμματα ως «Αδελφή» για τους φαντάρους στο μέτωπο της Μικράς Ασίας - μια εμπειρία που του έδωσε μια πρώτη γεύση από τις ανθρώπινες ιστορίες που θα συναντούσε στη ζωή του.
Παρά τη νομική του κατεύθυνση, η καρδιά του Καρά χτυπούσε για τη μουσική. Πήγε στο Ωδείο Αθηνών για να μάθει βιολί, στη Χορωδία Αθηνών του Φιλοκτήτη Οικονομίδη, και ακόμη έκανε μαθήματα γαλλικών και ευρωπαϊκών χορών. Ωστόσο, η πραγματική του κλήση θα αποκαλυφθεί το 1924, όταν γράφτηκε στον μουσικοεκδρομικό σύλλογο «Ορφέας» και γνώρισε τον Χατζηθεοδώρου, με τον οποίο δημιούργησαν την «Ελληνική Χορωδία».
Η Κρίσιμη Στιγμή του 1925
Το καλοκαίρι του 1925 σηματοδότησε τη μεγάλη στροφή στη ζωή του Καρά. Όταν ο νεωτεριστής Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος τους πρότεινε να αντικαταστήσουν την παραδοσιακή βυζαντινή μουσική με σύγχρονες εναρμονίσεις κατά το ευρωπαϊκό πρότυπο, η αντίδραση του Καρά ήταν κάθετη και αποφασιστική: «Θα σας πολεμήσωμε δια βίου, και δεν θα κάνετε τίποτε!»
Αυτή η στιγμή καθόρισε τη ζωή του. Αντί να πάρει το πτυχίο της Νομικής με τα 5.000 δραχμές που του είχε στείλει ο πατέρας του, αγόρασε καρέκλες και θρανία και άνοιξε σχολείο στην οδό Βύρωνος, όπου άρχισε να διδάσκει δωρεάν βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική.
Η Ίδρυση του Συλλόγου και το Όραμα
Το 1929 ιδρύει τον «Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής», δίνοντας όρκο και λόγο τιμής να μη δεχθεί τιμές, αξιώματα, θέσεις και χρήματα για όσα θα προσφέρει. Ο Σύλλογος θα αποτελέσει το ορμητήριο όλων των δραστηριοτήτων του μέχρι το τέλος της ζωής του, συσπειρώνοντας προσωπικότητες όπως οι Φώτης Κόντογλου, Ίωνας Δραγούμης, Γιάννης Κωνσταντινίδης, Δημήτρης Πικιώνης, Εύα Σικελιανού και πολλοί άλλοι.
Η Σχολή του Συλλόγου λειτούργησε συνεχώς για περισσότερα από εβδομήντα έτη, προσφέροντας δωρεάν εκπαίδευση σε χιλιάδες μαθητές. Από τις τάξεις της πέρασαν διακεκριμένοι μουσικοί όπως η Δόμνα Σαμίου, ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, ο Μάρκος Δραγούμης, ο Βασίλης Νόνης και πολλοί άλλοι.
Το Έργο στο Ραδιόφωνο και η Εθνική Επιρροή
Το 1937 ο Καράς τοποθετήθηκε στο νεοσύστατο κρατικό ραδιόφωνο ως υπεύθυνος του τμήματος της Εθνικής Μουσικής, θέση που κατείχε μέχρι τις αρχές του 1970. Μέσω των «Ελληνικών Αντιλάλων», μιας εκπομπής που παρουσίαζε ο ίδιος, διαμόρφωσε καθοριστικά την αισθητική γύρω από το δημοτικό τραγούδι για περισσότερες από τρεις δεκαετίες.
Οι επιτροπές ακροάσεων που προήδρευε λειτούργησαν ως αυστηρό φίλτρο, δίνοντας έμφαση στην παλαιότητα, τη «γνησιότητα» και την εντοπιότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής του ήταν η απαγόρευση που επέβαλε στη μετάδοση κρητικών σκοπών με βιολί από τον ραδιοφωνικό σταθμό Χανίων, προκειμένου να ενισχυθεί η παράδοση της λύρας - μια απόφαση που αν και αργότερα τη θεώρησε λανθασμένη, είχε μόνιμα αποτελέσματα.
Ο Μεγάλος Ερευνητής και Συλλέκτης
Από το 1950 ο Καράς συστηματοποίησε τα ετήσια ερευνητικά του ταξίδια σε όλη την Ελλάδα. Με δικά του έξοδα και ακούραστη εργασία, δημιούργησε ένα τεράστιο αρχείο με περισσότερα από είκοσι χιλιάδες δημοτικά τραγούδια από όλες τις ελληνικές περιοχές. Το έργο αυτό, που αποτελεί εθνικό θησαυρό, διέσωσε πολλά τραγούδια που αλλιώς θα είχαν χαθεί για πάντα.
Το 1972, χάρη σε επιχορήγηση του Ιδρύματος Ford, ο Καράς με τη σύζυγό του Αγγελική και τη συνεργάτιδα Μαρία Βούρα γύρισαν σχεδόν όλη την Ελλάδα, καταγράφοντας σε εκδόσιμη ποιότητα σκοπούς και τραγούδια που κυκλοφόρησαν σε 35 δίσκους. Αυτή η δισκογραφική σειρά παραμένει ακόμη και σήμερα η πιο πλήρης μουσική σειρά για όλη την Ελλάδα.
Το Θεωρητικό Έργο
Παράλληλα με τη συλλογή και διάσωση της μουσικής παράδοσης, ο Καράς ανέπτυξε ένα επιστημονικό θεωρητικό έργο που επανακαθόρισε την προσέγγιση της ελληνικής μουσικής. Η οκτάτομη «Μέθοδος της Ελληνικής Μουσικής» που εξέδωσε από το 1981, και ιδιαίτερα το δίτομο «Θεωρητικό», θεωρούνται το σημαντικότερο γεγονός του 20ού αιώνα για τη συστηματοποίηση της ελληνικής μουσικής.
Ο Καράς υποστήριξε την ενότητα της ελληνικής μουσικής, θεωρώντας την εκκλησιαστική και την παραδοσιακή μουσική ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Διόρθωσε το «μεγάλο Θεωρητικό» του Χρυσάνθου, παρουσίασε το σύστημα της βυζαντινής πολυηχίας και καθόρισε τη διαστηματική σχέση των διαφόρων κλιμάκων.
Η Προσωπική Ζωή και το Σπίτι στον Λόφο Στρέφη
Το 1950 παντρεύτηκε την Ικαριώτισσα Αγγελική Βατούγιου σε τρίωρη τελετή κατά το παλαιό βυζαντινό τυπικό. Η Αγγελική έγινε ακούραστη συνεργάτιδά του και συνεχιστής των οραμάτων του μέσα από τον Σύλλογο.
Το τετραώροφο κτίριο του Συλλόγου στην κορυφή του Λόφου Στρέφη έγινε το κέντρο της ζωής και του έργου του. Εκεί στεγάζονταν οι βιβλιοθήκες, το αρχείο, η Σχολή, το παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και στους Μάρτυρες της Άλωσης, και η οικογενειακή κατοικία με τη μαγική θέα στην Αττική.
Το σπίτι ήταν ανοιχτό σε φίλους και λάτρεις της παράδοσης, με τον Καρά να είναι φιλόξενος και ομιλητικότατος, να γοητεύει τους επισκέπτες με διδακτικές και χιουμοριστικές ιστορίες από τις περιπλανήσεις του στην επαρχία.
Η Κληρονομιά
Ο Σίμων Καράς έφυγε από τη ζωή στις 26 Ιανουαρίου 1999, σε ηλικία 96 ετών, πλήρης ημερών και έργου. Παρά το φιλάσθενο σώμα του (είχε υποστεί περισσότερες από 15 χειρουργικές επεμβάσεις), άντεξε μέχρι τέλους στις επάλξεις επειδή είχε στόχους και ιερό σκοπό.
Το 2009 η σύζυγός του Αγγελική ίδρυσε το Κέντρο Έρευνας και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (ΚΕΠΕΜ), που διαχειρίζεται σήμερα το έργο και το αρχείο του, συνεχίζοντας τη διάσωση και διάδοση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής.
Ο Σίμων Καράς, ο αυτοδίδακτος από το Λέπρεο της Ηλείας, κατάφερε μέσα από 75 χρόνια αδιάκοπης δημιουργικής δουλειάς να διασώσει και να κληροδοτήσει στις επόμενες γενεές έναν ανεκτίμητο θησαυρό. Το έργο του, που δεν ήταν υπόθεση ενός ατόμου αλλά όλης της πολιτείας, στέκει σήμερα ως μνημείο αφοσίωσης στην ελληνική μουσική παράδοση και ως φάρος για όσους θέλουν να κρατήσουν ζωντανή την πολιτισμική μας κληρονομιά.
